“Çok engellilik” diğer bir ifade ile “çoklu yetersizlik” sadece bir bozukluğa yönelik özel eğitim programlarına yerleştirilerek çözülemeyen çoklu nedenlerin kombinasyonu veya “eşlik eden bozukluklar” olarak tanımlanmakta olup zihinsel, fiziksel veya iletişim bozukluklarına sahip çocukların tek bir kategori yerine iki alanda gruplandırılmasıdır. Özel eğitim içerisinde sınıflandırılan çocukların yaklaşık % 2’si çoklu yetersizliği olan çocuklardan oluşmaktadır. Bir yetersizlikten şiddeti düzeyde etkilenen çocukların diğer yetersizlik türlerinden en az birinden etkilenme ihtimali artış göstermektedir. Örneğin, şiddetli düzeyde anlama ve öğrenme güçlüğü yaşayan çocukların hareket güçlüğü sorunları olduğu gözlenmektedir. Şiddetli zihinsel yetersizliği olan çocuklada değişen miktarda görme ve işitme kayıpları yaşanmaktadır. Otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan çocukların yaklaşık % 54’ünde zihinsel yetersizlik eşlik etmektedir (Centers for Disease Control and Prevention 2014). Çoklu yetersizliği olan çocukların gelişimin temel alanları olan motor, dil-iletişim, zihinsel, sosyal-duygusal ve uyumsal alanlarda sorunlar yaşamakta ve bu alanlarla ilgili pek çok işlevde önemli düzeyde sınırlılık göstermektedirler.

Yetersizliği şiddetli olan çocuklarda eşlik eden diğer sorunların varlığı çok engelliliği ve buna bağlı olarak eğitsel, sağlık ve bakım gereksinimlerini de arttırmaktadır. Örneğin, diğer çocuklara göre zihinsel yetersizliği olan çocukların yaklaşık 2.5 kat daha fazla sağlık problemlerine sahiptir. Benzer bir durum önlenebilir nedenlere bağlı ölümlerde de söz konusu olup genel nüfusa göre zihinsel yetersizliği olan çocuklarda bu durum dört kat daha fazladır. Özellikle zihinsel yetersizlikten etkilenen veya zihinsel yetersizliğe eşlik eden diğer yetersizliklerin de olduğu çocuklarda yaşam süresi beklentisi son yıllarda genel nüfusla paralel olarak artış göstermektedir. Yetersizliğin doğasına bağlı olarak gelişen tıbbi problemler kronik hastalıkları ve ölüme neden olan sağlık sorunlarını doğurmaktadır. Örneğin; tiroid bozuklukları, obezite, epilepsi, duyusal sorunlar, ruhsal sağlık sorunları, bunama, kas-iskelet sorunları, kalp-solunum hastalıkları vb. Ancak zihinsel yetersizliği şiddetli düzeyde olan çocukların hareket güçlüklerine sahip olması, bu hastalıkların ve sağlık sorunlarının ortaya çıkışını kolaylaştırmakta ve yaşam süresini sınırlandırmaktadır. Özellikle kurum bakımı altında olan çoklu yetersizliğe sahip çocukların yaşam süresi tekli yetersizliğe sahip akranlarına göre düşük olup sağlık bakımı, genetik ve moleküler araştırmalardaki ilerlemelere rağmen bu çocukların yaşam süresinde ilerlemeler sağlanamamaktadır.

Gelişimsel (zihinsel yetersizlik, OSB, serebral palsi vb.) veya sonradan edinilmiş nedenlerden dolayı (inme, omurilik yaralanmaları, Alzheimer vb.) çoklu yetersizliğe sahip olan çocuklarda sağlık sorunları özellikle belirli vücut işlevleri ve yapılarında benzerlikler göstermektedir. Çoklu yetersizlik durumunda ortaya çıkan sağlık sorunlarının başında epilepsi, görme ve işitme sorunları, solunum problemleri, ağız ve diş sorunları, yutma sorunları, beslenme sorunları, tuvalet sorunları, hareket ve duruş sorunları, uyku sorunları, cilt ve diğer sorunlar gelmektedir.

Genetik bozukluklara bağlı ortaya çıkan sendromlar, orta ve üzeri şiddette zihinsel yetersizlikle birlikte görülerek çoklu yetersizlikleri oluşturmaktadır. En çok karşılaşılan ve çoklu yetersizliğe neden olan sendromlar arasında Rett sendromu, Angelman sendromu, Williams-Beuren sendromu, Prader-Willi sendromu, Cornelia de Lange sendromu, Sanfilippo sendromu, Fragile X sendromu, tuberoz sklerozis kompleksi ve diğerleri yer almaktadır. Sendrom; yinelenebilir, yapısal sorunların tanımlanabilir biçimleri ve/veya ikincil sonuçlarının olduğu, genetik (kromozomal, tek gen bozukluğu), çevresel (kimyasal, fiziksel faktörler) veya karmaşık (hem genetik hem çevresel) temelleri olan belirtiler grubudur. Genetik bozukluk vücudun her hücresinde (her hücre 23 farklı kromozom çifti olmak üzere toplamda 46 kromozom içerir) yer alması nedeniyle sendromlar vücuttaki pek çok sistem ve organın işlevini etkiler. Bu etkiler normal gelişimi sekteye uğratabilir ve vücut yapılarında anormal farklılaşmalara yol açabilir. Tüm genetik ve çevresel temelli sendromların başlangıcı, doğumda bebeğin alışılmadık görünümü veya çoklu doğuştan anormallikler nedeniyle doğum öncesi dönemi yansıtmaktadır. Sendromlar genellikle ilerleyici olmayan durumlar olup, nörolojik olarak normale dönüş de pek yaygın değildir. Çocuklarda görülen genetik bozukluklar dört grupta sınıflandırılmaktadır. 1. Kromozom bozukluklar (down, klinefelter ve 22q11 delesyon sendromları). 2. Monojenik durumlar (fragile x sendromu). 3. Çoklu faktörler (poligenik) bozukluklar (dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu), 4. Mitokondrial bozukluklar (Kearn-Sayre sendromu).

Sendromlar çeşitli gelişimsel sorunlar ve sağlık problemlerine yol açarak etkilenen çocukların yaşam kalitesini düşürmekte ve kapsamlı sağlık bakımına ihtiyacı doğurmaktadır. Örneğin; Williams-Beuren sendromlu çocuklar orta ve üzeri şiddette zihinsel yetersizliğe sahip olup endokrin sistem sorunları (hipotiroid), kalp-dolaşım sistemi problemleri (yüksek tansiyon, aort darlığı), sindirim sistemi sorunları (kronik kabızlık), duyu-nöral işitme kayıpları, glikoz tolerans anormalliği ve diğer sağlık sorunlarına sahip olabilmektedir. Benzer biçimde, Fragile X sendromlu çocukların zihinsel yetersizlik ve OSB gibi diğer gelişimsel yetersizliklere sahip olduğu ve ortaya çıkan çoklu yetersizlikler nedeniyle kronik sağlık sorunlarının eşlik ettiği görülmektedir. Fragile X sendromlu çocuklardq görülen semptomlar (hastalık belirtisi) arasında konnektif doku anormalliklerine bağlı kalp kapağı sorunları, skolyoz (omugra eğrilikleri), eklem gevşekliği, testislerde genişleme ve diğer belirtiler görülmektedir. Ayrıca Fragile X sendromlu çocukların bazıları dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, OSB ve Prader-Willi sendromuna sahip çocukların özelliklerini de sergilediğinden dolayı ilave gelişimsel özellikler gösterip sağlık bakım gereksinimleri daha da artmaktadır. Benzer bir durumu tuberoz sklerozis kompleksinde de görmek mümkün olup bu tanıya sahip çocukların bazıları OSB ve zihinsel yetersizlik belirtileri gösterip, ilerleyici akciğer hastalıkları, epilepsi, böbrek kistleri ve diğer sağlık sorunları sergileyebilmektedir.